Pojęcie detoksykacji odnosi się do procesu terapeutycznego, w którym u osoby z uzależnieniem fizjologicznym zaprzestaje się podawania danej substancji i leczy ujawniające się objawy abstynencyjne. W wyniku udanej detoksykacji pacjent utrzymuje abstynencję bez objawów abstynencyjnych oraz zanika wykształcona w procesie uzależnienia tolerancja na efekty substancji. Usunięcie objawów uzależnienia fizjologicznego jest ogólnie korzystne dla zdrowia pacjenta (niektóre z objawów abstynencyjnych, jak np. napady drgawkowe są niebezpieczne dla życia), to jednak pewne ryzyko wiąże się z pozbyciem się objawów tolerancji. W przypadku nawrotu, tolerancja chroni przed groźnym dla życia przedawkowaniem substancji psychoaktywnej. Przypadki przedawkowania, często śmiertelne, mają najczęściej miejsce u osób, które powróciły do używania zaraz po detoksykacji, nieświadome tego, że dawka środka przyjmowana przed detoksykacją, po jej zakończeniu spowoduje ostre zatrucie związane z utratą tolerancji.

Detoksykacja może być przeprowadzona w sposób ultraszybki (kilka godzin), szybki (kilka dni) lub stopniowo (kilka tygodni). Celem detoksykacji jest:

• usunięcie uzależnienia fizjologicznego,
• ograniczenie/eliminacja objawów abstynencyjnych i towarzyszącego dyskomfortu,
• zaangażowanie pacjenta w proces leczenia uzależnienia i zapoczątkowanie długofalowej opieki psychoterapeutycznej i medycznej dla utrzymania trwałej abstynencji.

Detoksykacja może być przeprowadzana w warunkach szpitalnych lub ambulatoryjnych.
Leczenie szpitalne prowadzi się w podanych niżej przypadkach:

• kiedy objawy abstynencyjne mogą mieć intensywne nasilenie,
• kiedy mogą wystąpić powikłania ogólnomedyczne lub psychiatryczne (u osób z problemami somatycznymi lub wywiadem powikłań w trakcie uprzednich detoksykacji, np. napadów drgawkowych, zaburzeń świadomości).

Wymagane dawki leków są na tyle wysokie, że ich objawy uboczne (np. nadmierne uspokojenie) uniemożliwią prawidłowe funkcjonowanie. Stosunkowo niewiele osób, które poddały się wyłącznie detoksykacji, jest w stanie utrzymać abstynencję i dlatego uważa się, że detoksykacja jest jedynie wstępem lub pierwszym etapem leczenia uzależnień. Trudno się spodziewać, że krotki okres detoksykacji może doprowadzić do długotrwałych zmian, takich jak poprawa zdrowia fizycznego i psychicznego, poprawa relacji międzyludzkich, ograniczenie zacho wań przestępczych czy poprawa sytuacji zawodowej. Detoksykację uważa się zatem za udaną, gdy nie tylko uzyskamy zaprzestanie codziennego używania substancji uzależniającej, ale też gdy utrzyma się pacjenta w długofalowej terapii uzależnienia.